Độc đáo nghề mây, tre đan của người Thái ở Điện Biên ​

* Đậm đà bản sắc văn hóa

Kỹ thuật đan mây, tre truyền thống của người Thái tỉnh Điện Biên có từ lâu đời; được hình thành, phát triển thông qua lao động sản xuất của nhiều thế hệ, được lưu giữ, kế thừa và phát triển trong cộng đồng dân tộc Thái. Ban đầu, đồng bào chỉ đan các đồ dùng có hình dáng và kỹ thuật đơn giản để phục vụ sinh hoạt gia đình. Trải qua quá trình tư duy sáng tạo, người Thái đã làm ra các sản phẩm đan lát có kỹ thuật cầu kỳ hơn, hình dáng đa dạng và sử dụng cho nhiều mục đích khác nhau như: Đồ dùng trong sinh hoạt hằng ngày, hoạt động tín ngưỡng, lao động sản xuất...

Hiện nay, nghề mây, tre đan ở tỉnh Điện Biên tập trung ở các xã như Nà Tấu, Mường Ảng, Na Sang, Mường Chà… Theo người dân địa phương, nét đặc trưng truyền thống trong sản phẩm của đồng bào dân tộc Thái nơi đây là hình dáng tuy đơn giản, mộc mạc nhưng kỹ thuật lại rất tinh xảo, đòi hỏi những đôi bàn tay khéo léo, tài hoa của người dân.

Hơn 50 năm gắn bó với nghề đan mây, tre ở xã Nà Tấu, ông Quàng Văn Phích vẫn say mê nghề truyền thống này. Ông Phích chia sẻ, trước đây, các sản phẩm chủ yếu phục vụ đời sống hằng ngày, giá trị kinh tế chưa cao. Vài năm gần đây, khi người dân có xu hướng sử dụng đồ dùng thân thiện, sản phẩm mây, tre đan đã tìm được chỗ đứng mới. Nhiều tổ hợp tác, cơ sở sản xuất được hình thành, liên kết với doanh nghiệp trong và ngoài tỉnh đưa sản phẩm ra thị trường.

Theo ông Phích, muốn tạo ra được những sản phẩm bền và đẹp, người thợ phải có kinh nghiệm tìm mây, tre. Những cây tre có vẻ bề ngoài tuy sần sùi, màu sắc không bắt mắt nhưng đó là những cây tre già, thích hợp để đan lát. Đối với cây mây, cây song thì chỉ lấy dây già, leo trên cây cao, có màu vàng hoặc xanh để đảm bảo độ dẻo. Đồng thời, những cây mây, tre phải thẳng đều và dài thì mới cho ra sợi nan suôn mượt và khi đan không phải nối nhiều đoạn.

Cùng với đó, chất lượng và thẩm mỹ của sợi mây, cây tre sau khi được lựa chọn chính là một trong những yếu tố hàng đầu quyết định giá trị của sản phẩm mây tre đan truyền thống. Nan tre sau khi chẻ xong được vót trơn, bóng, đều, mềm, nhẵn để khi đan các nan khít vào nhau. Tùy vào mỗi loại sản phẩm mà người đan sử dụng các kỹ thuật khác nhau như: Đan nong mốt, nong đôi, nong ba... Dù sử dụng kỹ thuật đan nào thì trước tiên người đan phải xếp các nan dọc để tạo thành khung cho sản phẩm.

Các kiểu đan phong phú, đa dạng nhưng để tạo ra các sản phẩm mới, mang tính thẩm mỹ và giá trị sử dụng cao thì phụ thuộc vào sự sáng tạo, khéo léo của các nghệ nhân. Tùy vào từng công dụng của các sản phẩm mà người đan tạo dáng cho phù hợp như: Các sản phẩm đáy vuông hoặc chữ nhật, thân hình trụ, miệng tròn, hình vuông, hình thang, hình trụ hay loe hình phễu...

* Phát huy bản sắc văn hóa dân tộc giữa dòng chảy hiện đại

Tại xã Na Sang, nghề đan mây, tre đang được duy trì và phát triển. Toàn xã hiện có hàng chục hộ theo nghề, tập trung ở các bản như: Co Đứa, Na Sang 1, Na Sang 2. Bà Lò Thị Đon (bản Co Đứa) chia sẻ: “Là sản phẩm thủ công nên được khách ưa thích vì bền, đẹp, lại thân thiện với môi trường. Mỗi sản phẩm làm ra đều có người dân, doanh nghiệp đến tận nơi thu mua. Nhờ thu mua đều, có tháng tôi bán được vài chục sản phẩm như mẹt, giỏ, khay. Nhiều hộ trong bản cũng theo nghề, vừa có việc làm lúc nông nhàn vừa có thêm thu nhập”.

Nhờ ổn định đầu ra, đến nay, nhiều gia đình ở các xã Nà Tấu và Na Sang vẫn duy trì được nghề và có thêm thu nhập. Trung bình mỗi tháng, các hộ làm nghề có thể thu về từ vài trăm nghìn đến vài triệu đồng, tùy theo số lượng và loại sản phẩm. Giá sản phẩm tùy loại, dao động từ 50.000 đến 400.000 đồng. Tuy nhiên, sản phẩm đặc biệt hơn như mâm ăn cơm bằng mây được bán với giá từ 1,2 - 1,5 triệu đồng.

Với những giá trị văn hóa, kinh tế - xã hội mà nghề đan mây, tre mang lại, ngày 3/6/2025, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ban hành Quyết định số 1659/QĐ-BVHTTDL công nhận “Kỹ thuật đan mây, tre của người Thái tại tỉnh Điện Biên” vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây không chỉ là niềm vinh dự, tự hào của đồng bào người Thái, mà còn khẳng định giá trị của nghề truyền thống giàu bản sắc văn hóa dân tộc giữa dòng chảy hiện đại.

Với niềm tự hào sau khi kỹ thuật mây, tre đan được công nhận Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, ngành Văn hóa, cấp ủy, chính quyền các xã định hướng người dân đầu tư thời gian, công sức để tạo ra những sản phẩm tinh xảo hơn, kết hợp các mẫu mã hiện đại với hoa văn truyền thống, biến những sản phẩm truyền thống thành quà lưu niệm đặc trưng của vùng đất Điện Biên. Từ đó, giúp nghề mây, tre đan hướng tới thị trường du lịch, mở rộng đầu ra cho sản phẩm và tạo thêm sinh kế bền vững cho người dân.

Theo Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Điện Biên Trần Hải Hà, với vai trò là cơ quan quản lý nhà nước, thời gian tới, đơn vị tập trung xây dựng cơ chế, chính sách, nâng cao hiệu quả quản lý, tuyên truyền, đồng hành với doanh nghiệp và người dân trong các vấn đề liên quan tới bảo tồn, phát triển đa dạng sản phẩm du lịch… Từ đó, giúp nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân cũng như cơ hội hiểu biết hơn về văn hóa, di sản, ứng phó tốt hơn với những thay đổi về sinh kế để có thể khai thác hiệu quả, hợp lý các giá trị di sản thành hàng hóa chất lượng cao.

Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch sẽ là cầu nối đẩy mạnh các hoạt động quảng bá, thông tin tuyên truyền, giáo dục, nâng cao nhận thức của các cấp, ngành và người dân, doanh nghiệp về vai trò, tầm quan trọng, những lợi ích mà di sản mang lại, biến di sản thành tài sản. Đơn vị sẽ đa dạng hóa công tác thông tin, tuyên truyền phù hợp với nhận thức của người dân; từ đó có những hành động đúng đắn nhằm phát huy giá trị di sản gắn với phát triển du lịch bền vững, xây dựng môi trường du lịch văn minh, thân thiện.../.

Phan Quân