Ca trù Đông Môn: Mạch nguồn sâu lắng được trao truyền qua các thế hệ

* Những trái tim mang nhịp đập ca trù

Cứ mỗi cuối tuần, sân đình Đông Môn lại rộn vang tiếng ca trù của các học sinh trên địa bàn phường Hòa Bình. Từ năm học 2023 - 2024, Trường Tiểu học Hòa Bình là đơn vị đầu tiên của huyện Thủy Nguyên (cũ) đưa ca trù vào giảng dạy trong môn Giáo dục địa phương. Cấp ủy nhà trường đã cho thành lập Câu lạc bộ ca trù do cô giáo, ca nương Trịnh Thị Hoài Nam làm chủ nhiệm.

Cô Hoài Nam cho biết, cô sinh ra tại làng Đông Môn nên tiếng phách, tiếng đàn tự nhiên như hơi thở. Sau khi tốt nghiệp Khoa Ngoại ngữ, Trường Đại học Hải Phòng, cô về công tác tại Trường Tiểu học Hòa Bình; đồng thời tham gia các hoạt động học tập, biểu diễn ca trù tại địa phương. Khi nhà trường thành lập Câu lạc bộ ca trù, cô đã tập hợp các học sinh có năng khiếu, niềm yêu thích với môn học này để theo học, biểu diễn.

Em Vũ Vân Anh (học sinh lớp 5A1, Câu lạc bộ ca trù phường Hòa Bình) chia sẻ, em học ca trù được 3 năm. Gần đây được sự dìu dắt, hướng dẫn tận tình của cô Nam, em càng yêu thích bộ môn nghệ thuật này. Mỗi lần tập luyện, tiếng phách, tiếng đàn như tiếng gió thổi, như tiếng vó ngựa cuốn hút em trong từng buổi tập. Em muốn tiếp tục tìm hiểu sâu về bộ môn nghệ thuật này để lưu giữ những giá trị văn hóa đặc sắc của quê hương, giới thiệu đến bạn bè trong nước, quốc tế.

Nghệ nhân Ưu tú Tô Văn Tuyên (sinh năm 1982), Chủ nhiệm Câu lạc bộ Ca trù Đông Môn là hậu duệ của dòng họ Tô - một trong những dòng họ nổi tiếng về hát ca trù tại địa phương. Dù sinh ra ở cái nôi của ca trù, song đến năm 2002, anh mới có cơ duyên gắn bó, bảo tồn, phát huy bộ môn nghệ thuật này.

Thời điểm đó, ca trù bắt đầu nhận được sự quan tâm của nhiều tổ chức trong nước, quốc tế. Anh Tuyên cùng 4 cá nhân khác được một tổ chức quốc tế tài trợ để tham gia lớp đào tạo diễn viên trẻ hát Ca trù toàn quốc do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức tại Học viện âm nhạc Hà Nội. Trong 5 người học, chỉ có anh Tuyên là nam giới nên anh được lựa chọn để chơi đàn đáy. Đây là một trong ba loại nhạc cụ để hát ca trù và là nhạc cụ nặng nhất, cần có sức để đỡ và chơi đàn. Học đàn đáy vừa khó, vừa vất vả. Muốn có tiếng đàn hay thì tay gẩy và tay nhấn phải có sự kết hợp hài hòa mới có được âm hưởng ngọt ngào, cảm xúc.

Sau một thời gian nỗ lực học tập, rèn rũa, tình yêu với cây đàn đáy của anh Tuyên lớn dần lên. Anh quyết định gắn bó với đàn đáy. Sự chỉn chu trong nghề nghiệp, cộng với cơ duyên của nghề đã đưa kép đàn Tô Văn Tuyên đạt nhiều thành tích nổi bật. Năm 2016, anh Tô Văn Tuyên được trao tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian đàn đáy. Tại Liên hoan Ca trù toàn quốc năm 2018, anh được trao giải A Nghệ nhân dân gian đàn đáy. Cũng trong giai đoạn này, anh cùng ca nương Phạm Thị Liên - người xuất sắc giành Huy chương Vàng Liên hoan Ca trù toàn Quốc năm 2018 tiếp tục duy trì hoạt động của Câu lạc bộ Ca trù Đông Môn; đồng thời bắt đầu có các hoạt động giới thiệu, quảng bá loại hình nghệ thuật này đến bạn bè trong nước, quốc tế.

* Những "nốt nhạc vui"

Theo các đàn kép, ca nương và các cao niên trong làng kể lại, Ca trù là loại hình nghệ thuật hàn lâm, biểu diễn rất khó và kén chọn người nghe. Tại làng Đông Môn, những năm 1840 - 1850, hát Ca trù trở thành nghề kiếm sống của nhiều dòng họ lớn trong làng. Trải qua nhiều thăng trầm, loại hình nghệ thuật này dần mai một. Đến khoảng đầu những năm 1993, chính quyền địa phương đã thành lập Câu lạc bộ ca trù Đông Môn do nghệ nhân Tô Thị Chè dạy hát và ông Tô Văn Nghị là kép đàn. Câu lạc bộ thu hút nhiều người dân địa phương tham gia. Việc duy trì câu lạc bộ gặp nhiều khó khăn, chủ yếu do thiếu kinh phí. Song bằng sự tâm huyết, tình yêu sâu đậm với di sản của cha ông để lại, câu lạc bộ tiếp tục được duy trì, phát triển cho đến hôm nay.

Theo Nghệ nhân Ưu tú Tô Văn Tuyên, năm 2005, các nhà nghiên cứu đã về Đông Môn khảo cứu để làm hồ sơ trình UNESCO công nhận Ca trù là di sản văn hóa thế giới. Ngày 1/10/2009, UNESCO công nhận Ca trù là Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp. Năm 2020, Nghệ nhân Ưu tú Tô Văn Tuyên gặp nhà nghiên cứu Bùi Trọng Hiền và được tiếp cận với giáo trình "Ả đào - Một khảo cứu về lịch sử và hệ âm luật" của nhà nghiên cứu về dạy hát Ca trù. Đây là giáo trình chuẩn mực, là cơ sở quan trọng trong truyền dạy giá trị văn hóa cho các thế hệ kế cận.

Sau sáp nhập, Đảng ủy phường Hòa Bình xác định, phát triển văn hóa là nguồn lực nội sinh đưa Hòa Bình phát triển bền vững. Trong Nghị quyết của Đảng bộ phường Hòa Bình đã đề ra các giải pháp chiến lược; trong đó có phát triển văn hóa giai đoạn 2026 - 2030. Theo định hướng này, các đơn vị liên quan triển khai Đề án "Phục dựng hình thức hát Cửa đình trong không gian di tích Phủ từ - Đền Ca công". Đề án nhằm tái hiện lại những giá trị nguyên bản nhất của nghệ thuật Ca trù. Bên cạnh đó, đề án sẽ triển khai các nhiệm vụ, giải pháp nhằm tôn vinh, hỗ trợ các nghệ nhân - những báu vật sống đang gìn giữ tinh hoa của loại hình nghệ thuật cần được bảo vệ khẩn cấp này. Phường hướng tới gắn kết chặt chẽ việc bảo tồn di sản với phát triển du lịch văn hóa, tâm linh, tạo ra nguồn lực bền vững để tái đầu tư cho công tác bảo tồn.

Mới đây tháng 11/2025, phường Hòa Bình tổ chức lễ Giỗ tổ nghề Ca trù năm 2025 trong không gian đặc sắc, sống động, đậm chất dân gian. Cùng với đó là chương trình nghệ thuật "Đêm không gian Ca trù" phục dựng không gian hát chơi, chầu hát đêm của các giáo phường và câu lạc bộ về dự lễ như: Câu lạc bộ Ca trù Đông Môn, Giáo phường Ca trù Hải Phòng, Câu lạc bộ Ca trù xứ Đông Lê Chân. Đến nay, lễ giỗ Tổ nghề Ca trù đã trở thành một lễ hội văn hóa lớn, mang đậm bản sắc của địa phương, được duy trì hằng năm.

Cùng với hoạt động này, Ca trù tiếp tục được đưa vào giảng dạy tại các trường học trên địa bàn. Bà Vũ Thị Xứng, Hiệu trưởng Trường Tiểu học Hòa Bình (đơn vị đầu tiên của huyện Thủy Nguyên (cũ) và của phường Hòa Bình thành lập Câu lạc bộ ca trù tại trường học) cho biết, việc thành lập câu lạc bộ và đưa Ca trù vào giảng dạy giúp bảo tồn, phát huy giá trị của môn nghệ thuật này hiệu quả hơn. Để Trường Tiểu học Hòa Bình nói riêng, các trường trên địa bàn nói chung giảng dạy, phát huy giá trị của Ca trù, ngoài việc bồi dưỡng, đào tạo người truyền dạy, việc quan tâm, động viên từ lãnh đạo địa phương, thành phố, sự đồng hành của các bậc phụ huynh là những nhân tố quan trọng trong bảo tồn, phát huy giá trị di sản.

Theo thông tin từ UBND phường Hòa Bình, trong năm 2025, phường đã đón hàng nghìn lượt khách đến nghe biểu diễn Ca trù./.

Minh Thu