Bảo vệ di sản trước biến đổi khí hậu: Bài học từ Phố cổ Hội An và TP. Huế

Trận lũ lịch sử và cảnh báo về tương lai

Nước dâng cao lên đến cửa sổ các ngôi nhà cổ, cây cối bật gốc, tàu thuyền trôi tự do, nhiều khu di tích bị bong tróc và ẩm mốc. Đằng sau vẻ đẹp trầm mặc của miền di sản là nỗi lo thường trực về mưa lũ ngày càng cực đoan do biến đổi khí hậu.

Mùa mưa năm nay, mực nước sông Thu Bồn liên tục vượt báo động III gây ngập sâu khu phố cổ. Tại Huế, lũ sông Hương và sông Bồ dâng cao đột ngột làm cả khu vực trung tâm chìm trong biển nước, nhiều tuyến đường và Hoàng thành bị cô lập.

Đáng chú ý, trong chưa đầy 1 tuần, TP. Huế bị ngập tới 3 lần và Hội An là 2 lần. Anh Long - trú tại phường Thuận Hóa (TP. Huế) ngao ngán: “Lũ lớn về gây ngập toàn thành phố từ ngày 26 - 27/10 đến ngày 28 thì nước rút, người dân tất bật dọn dẹp thì ngày 29 thủy điện xả lũ gây ngập lần 2. Sau khi nước rút người dân lại dọn dẹp thì đến ngày 3/11, lũ lại về gây ngập lần 3. Biết bao công sức dọn dẹp đổ sông đổ bể, rất mệt mỏi”.

Các di tích thuộc Quần thể Di tích Cố đô Huế như hồ Tịnh Tâm, Hoàng thành hay các lăng tẩm cũng bị ảnh hưởng do nước tràn vào sân và nền công trình, thậm chí một phần tường bao cũng bị đổ sập.

Hệ quả là mức độ ngập lụt tăng cao, ảnh hưởng nghiêm trọng đến các công trình cổ vốn được xây dựng từ nhiều thế kỷ trước với vật liệu gỗ, ngói, vôi vữa truyền thống là những chất liệu rất dễ hư hại khi tiếp xúc với nước lâu ngày.

Cái khó của Hội An và Huế nằm ở việc bảo tồn di sản trong khi vẫn đảm bảo sinh hoạt và kinh doanh của người dân. Hội An là khu phố cổ được UNESCO công nhận với hơn 1.000 di tích kiến trúc nguyên bản. Huế là cố đô với hệ thống thành quách, đền đài, lăng tẩm rộng hàng trăm héc-ta.

Mọi chỉnh sửa, thay đổi hạ tầng đều phải tuân thủ nguyên tắc bảo tồn. Những trận lũ mới đây một lần nữa đặt ra câu hỏi: Làm thế nào để vừa giữ được linh hồn của di sản, vừa nâng cao khả năng chống chịu thiên tai?

Thách thức trong việc bảo tồn di sản tại khu vực dễ ngập

Theo GS.TS. Nguyễn Việt Anh - Trưởng Bộ môn Cấp thoát nước, Viện trưởng Viện Khoa học và Kỹ thuật Môi trường (Trường Đại học Xây dựng Hà Nội), thoát nước và chống ngập đô thị tại Việt Nam hiện nay có nhiều thách thức.

Tại nhiều đô thị, tỉ lệ đấu nối vào hệ thống thoát nước còn thấp; hầu hết các hệ thống thu gom nước thải đều là hệ thống chung,…

Ngoài ra mạng lưới thoát nước cũ, chắp vá; ô nhiễm đất, nước ngầm, nước mặt do nước thải phát tán; mưa ngập, triều cường ảnh hưởng đến giao thông, sinh hoạt. Quy hoạch và quản lý quy hoạch thoát nước và xử lý nước thải còn nhiều hạn chế.

Việc lập và triển khai thực hiện dự án chống úng ngập, thoát nước và xử lý nước thải còn mất cân đối giữa các hợp phần của dự án; hợp phần xử lý bùn, thu hồi tài nguyên chưa được chú ý.

Tình trạng thiếu nguồn tài chính để thực hiện các dự án thoát nước và xử lý nước thải đang diễn ra, không hấp dẫn tư nhân và khó xã hội hóa. Khả năng chống chịu, thích ứng còn hạn chế; chuyển đổi số còn chậm; chưa có cơ chế chia sẻ dữ liệu lập quy hoạch, thiết kế, vận hành quản lý hạ tầng thoát nước.

Để đối mặt với thách thức này, chính quyền địa phương cùng các chuyên gia đã đề xuất nhiều giải pháp cấp bách và dài hạn, trong đó việc ứng dụng công nghệ là bước tiến quan trọng.

Công nghệ dự báo lũ theo thời gian thực đang được áp dụng ở nhiều thành phố trên thế giới, giúp người dân và lực lượng bảo tồn chủ động bảo vệ di sản trước khi nước dâng.

Bên cạnh đó, việc nâng cao nền móng và cải thiện hệ thống thoát nước là yêu cầu bắt buộc. Nhiều tuyến cống thoát nước tại Hội An và khu vực ven Hoàng thành Huế đã cũ, cần nạo vét và lắp đặt bơm áp lực tại những vị trí trũng.

Việc sử dụng vật liệu chống ẩm, chống nước trong bảo tồn cũng đang được nghiên cứu. Một số nước như Nhật Bản đã thành công khi ứng dụng sơn bảo vệ gỗ bằng công nghệ nano, vừa chống thấm vừa giữ nguyên chất liệu truyền thống.

Hướng tới tương lai, Hội An và Huế không chỉ chống ngập mà còn xây dựng mô hình “thành phố di sản thích ứng biến đổi khí hậu”, nơi con người sống hài hòa với thiên nhiên và mỗi giải pháp đưa ra hôm nay là một bước để gìn giữ ký ức hàng trăm năm lịch sử cho thế hệ mai sau.